«Ὁμοίως εὑρίσκεται ὁ σταυρὸς τοῦ Λυμπᾶ, ὁ ποῖος κράζεται ὁ Μέγας, καθὼς ὀπίσω ξηγᾶται,

καὶ ὁ σταυρὸς ὁ Φανερούμενος,

ὁ σταυρὸς τῆς Ψόκας, τοῦ λεγομένου Κοκᾶ, ὅπου βρύει μύρον,

ὁ σταυρὸς τῶν Λευκάρων.

[Καὶ οὗλοι ἔχουν ἀπὲ τὸ τίμιον ξύλον καὶ πολομοῦν θαυμαστὰ θαύματα.]»

Λεόντιος Μαχαιράς, Χρονικόν, §38

Ένα από τα πιο γνωστά κείμενα της εκκλησιαστικής ιστορίας και αγιολογίας, στο οποίο περιγράφονται τα γεγονότα της Εύρεσης του Τιμίου Σταυρού, είναι ο λόγος Εἰς τὴν εὕρεσιν τοῦ Τιμίου καὶ Ζωοποιοῦ Σταυροῦ του κυπρίου Αλεξάνδρου Μοναχού (6ος αιώνας).

Στις περισσότερες ιστοριογραφικές, χρονικογραφικές και περιηγητικές πηγές που συγγράφονται στην Κύπρο ή αναφέρονται σε αυτήν, καταγράφεται και η παράδοση της έλευσης της αγίας Ελένης στο νησί τον 4ο αιώνα, μετά την εύρεση του Τιμίου Σταυρού και των σταυρών των δύο ληστών στα Ιεροσόλυμα, η ίδρυση μονών και ναών, για παράδειγμα Σταυροβουνίου και Ομόδους, Τόχνης και Κουκάς, και η αφιέρωση σε αυτά τα προσκυνήματα τεμαχίων Τιμίου Ξύλου και άλλων ιερών τμημάτων από τον Σταυρό του Χριστού.

Εκτός από τη Μονή Σταυροβουνίου, όπου και ο «μέγας» Σταυρός –πρωιμότερη αναφορά στον οποίο κάνει ο ρώσος ηγούμενος αρχιμανδρίτης Δανιήλ (1106)–, η αγία Ελένη έκτισε στην Τόχνη γέφυρα και εκκλησία και σε αυτήν έβαλε σταυρό με τεμάχιο Τιμίου Ξύλου, τον «μικρό» Σταυρό, που έκανε πολλά θαύματα.

Κατά τη Φραγκοκρατία οι Λατίνοι αμφισβητούσαν τη θαυματουργία του Σταυρού. Η κλοπή του σταυρού της Τόχνης τον 14ο αιώνα, η πορεία του από την Τόχνη, στο Καλαμούλλι, στα Λεύκαρα, στην Αμμόχωστο, στη Λευκωσία, και οι περιπέτειές του, περιγράφονται με λεπτομέρεια αρχικά, εξ όσων γνωρίζουμε, από τον Λεόντιο Μαχαιρά και στη συνέχεια από άλλους χρονικογράφους και ιστορικούς, για παράδειγμα, τον Στέφανο Λουζινιανό, τον Νεόφυτο Ροδινό, τον Αρχιμανδρίτη Κυπριανό, φτάνοντας ως παράδοση μέχρι και τις μέρες μας.